रूम कूलर म्हणजे एक असे विद्युत उपकरण जे खोली मध्ये थंड हवा देते. खोलीतील गरम हवा पाण्याच्या संपर्कात आल्यावर थंड होते. ही थंड हवा एका पंख्याद्वारे खोलीत फिरते, ज्यामुळे खोली थंड होते. पाण्याद्वारे हवा थंड करणे आणि पंख्याद्वारे ती हवा खोलीत पसरवणे हे दोन्ही काम कूलरमधील यंत्रणा आहे.
रूम कूलरचा वापर मुख्यतः उन्हाळ्यात केला जातो.
रूम कूलरचे मुख्य भाग
(Exhaust Fan) बाहेर हवा फेकणारा पंखा
| वाचा... |
या फॅनसाठी परमनंट कॅपेसिटर मोटर किंवा स्प्लिट मोटर वापरली जाते. पंख्याचे ब्लेड त्याच शाफ्टवर बसवलेले असतात ज्यावर या मोटरचा रोटर असतो. ही मोटर रबर पॅकिंग लावून कूलरच्या बॉडीशी नट आणि बोल्टच्या मदतीने बसवली जाते. या मोटरचा वेग रेग्युलेटरद्वारे नियंत्रित केला जातो किंवा मोटरच्या स्टेटर वाइंडिंगमधून वेगवेगळे टेपिंग बाहेर काढले जातात ज्यांना सप्लाय देऊन ज्मोटरचा वेग नियंत्रित केला जातो.
1/10, ⅛, ⅕ किंवा ¼ HP ची मोटर एक्झॉस्ट फॅनसाठी वापरली जाते.
(Cooler pump) कूलर पंप
कूलरच्या टाकीतून पाण्याच्या ट्रे किंवा वॉटर चॅनेलमध्ये पाणी आणण्यासाठी वॉटर पंप वापरला जातो.
कुलरमध्ये दोन प्रकारचे पंप वापरले जातात.
इलेक्ट्रिक वॉटर पंप
यांत्रिक पाणी पंप
विद्युत पाण्याचा पंप
इलेक्ट्रिक वॉटर पंप
इलेक्ट्रिक वॉटर पंप
या पंपमध्ये वापरलेली मोटर सिंगल फेज 230 व्होल्ट शेडेड पोल मोटर असते. या मोटरची क्षमता 1/20, 1/30 HP पर्यंत आहे. RPM 1300 ते 1400 पर्यंत असतो. या मोटर पंपाचे शाफ्ट बाजूने बाहेर निघालेले असतात. वरच्या बाजूच्या शाफ्टची लांबी ज्यावर कूलिंग फॅन बसवला असतो तो कमी असतो. या कूलिंग फॅनला प्लास्टिक कॅप असेही म्हणतात. खालच्या शाफ्टची लांबी जास्त असते. इंपेलर खालच्या शाफ्टच्या शेवटी बसवलेला असतो. हे इंपेलर प्लास्टिकच्या बॉक्समध्ये बंद असते, ज्यामध्ये पाईप जोडलेला असतो. या पाईपद्वारे पाणी जलवाहिनी किंवा वॉटर ट्रेमध्ये पोहोचवले जाते.
पंप इंपेलर नेहमी पाण्याच्या टाकीच्या पाण्यात बुडवून ठेवला जातो. जेव्हा जेव्हा पाण्याची मोटर सुरू होते, तेव्हा इंपेलर देखील फिरते आणि पाईपद्वारे वॉटर ट्रेमध्ये किंवा अनेक कूलरमध्ये वॉटर ट्रेमध्ये पाणी ओढून पोहचवते. आणि तिथून पाणी कुलरच्या गवतावर किंवा वुड-वूल पॅडवर पडते.
यांत्रिक पाणी पंप
या प्रकारच्या वॉटर पंपचा वापर विंडो टाईप कूलरमध्ये केला जातो. या प्रकारच्या पंपला कुलरमध्ये वेगळी मोटर लागत नाही. या कूलरमध्ये जी फॅन मोटर वापरली जाते, ती मोटर क्षैतिज ऐवजी अनुलंब स्थापित केली जाते. हा मोटर पंप त्याच मोटरच्या शाफ्टवर बसवलेला असतो. या प्रकारच्या पंपमध्ये प्लास्टिकच्या घरातील स्प्रिंगच्या वर आणि खाली 2 अशा सिन्टर झाडे आहेत. जे एकमेकांच्या विरुद्ध आहेत.
पंप शाफ्टला जोडून पंप बॉडी आणि इंपेलर कमी मध्यवर्ती बुशशी जोडलेले असतात. इंपेलर अशा प्रकारे बसविलेले असते की ते पाण्याच्या टाकीच्या पाण्यात ठेवता येईल. मोटरचा शाफ्ट आणि पीव्हीसी पाईप वॉटर फ्लाय कॅप जोडून मध्यवर्ती बुशच्या वरच्या बाजूला जोडलेले आहेत.
जेव्हा फॅन मोटर ला वीज पुरवली जाते तेव्हा फॅन मोटर फिरू लागते आणि यांत्रिक पाण्याचा पंप देखील त्याच वेगाने फिरू लागतो. इंपेलरने पाणी ओढते. पाणी पंपाद्वारे पाण्याच्या टाकीतून पाण्याच्या ट्रेपर्यंत पोहोचते. आणि तिथून पाणी वुड वूलवर पडते.
हे यांत्रिक वॉटर पंप इलेक्ट्रिक वॉटर पंपपेक्षा किफायतशीर असते. कारण त्यासाठी दुसरी मोटर ची गरज पडत नाही. यामुळे विजेचा खर्च कमी होतो.
मार्गदर्शक व्हेंट किंवा एअर डायव्हर्टर
एअर कूलरमधून थंड हवा खोलीच्या सर्व कोपऱ्यात पोहोचते त्यासाठी एअर कूलरमध्ये एअर डायव्हर्टरचा वापर त्या थंड हवेला आवश्यक दिशा देण्यासाठी केला जातो. हे डायव्हर्टर्स कूलरच्या पुढील बाजूस जोडलेले असतात. एअर कूलरमध्ये 2 प्रकारचे एअर डायव्हर्टर वापरले जातात.
- पंख वळवणारे
- परिपत्रक वळवणारे
पंख वळवणारे (डायव्हर्टर्स)
या प्रकारचे डायव्हर्टर एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलरमध्ये वापरले जातात. पंख वळवणारे चौरस किंवा आयताकृती असतात. यात क्षैतिज आणि अनुलंब पंख असतात. हे पंख धातू किंवा प्लास्टिकचे बनलेले असतात. या सर्व पंखांची टोके एका पातळ पट्टीने फ्रेमशी जोडलेली असतात. पंखांना डायव्हर्टर नॉब असतो. या नॉबच्या मदतीने, आडवे पंख वर किंवा खाली हलवले जातात आणि उभ्या पंख उजवीकडे किंवा डावीकडे हलविले जातात. जेणेकरून रूम कूलरमधून येणारी हवा खोलीतील कोणत्याही ठिकाणी (परावर्तित) वळवता येईल
सर्क्युलर डायव्हर्टर्स
विंडो टाईप रूम कूलरमध्ये सर्कुलर डायव्हर्टर वापरतात. यात अनेक धातू किंवा प्लॅस्टिक डिस्क एकमेकांपासून 20° च्या कोनात असतात. त्याच शाफ्टच्या एका टोकाला 1 सेंमी जाड चाक असते. त्या चाकाला डायव्हर्टर नॉब म्हणतात.
जेव्हा पंखा फिरतो, त्याच वेळी डायव्हर्टर नॉब फिरतो. नॉब रोटेशनमुळे शाफ्ट देखील बहुसंख्य आहे. आणि मग शाफ्टवरील सर्व डिस्क देखील फिरतात. डिस्क फिरवताना नेहमी उजवीकडून डावीकडे फिरते. अशा प्रकारे कूलरमधून थंड हवा खोलीत फिरणे सोपे होते. डायव्हर्टर स्थिर ठेवण्यासाठी डायव्हर्टर ब्रेक लावला जातो.
सेंट्रीफ्यूगल ब्लोअर फॅन
पंख्याची मोटर सुरू होताच पंख्याची सर्व हवा एका केंद्रबिंदूवर गोळा करून एका ठराविक ठिकाणी फेकली जाते. या प्रकारच्या पंख्याला सेंट्रीफ्यूगल ब्लोअर फॅन म्हणतात.
या प्रकारच्या पंख्याचा शाफ्ट दोन्ही बाजूंनी वाढवला जातो आणि दोन्ही बाजूंनी प्लास्टिक पंखा बसवला जातो. हा पंखा त्यांच्या केंद्राच्या दिशेने हवा ओढून घेतो आणि जोरात सोमोर फेकतो.
पाण्याची टाकी (water tank)
पाणी साठवण्यासाठी कूलर बॉडीच्या तळाशी पाण्याची टाकी असते. ही टाकी जी.आय. शीटची बनलेली असते. प्लास्टिकच्या कुलरमध्ये ही टाकी प्लास्टिकची बनलेली असते. या टाकीमध्ये पाणी भरण्यासाठी, तिच्या बाजूला एक फनेल बसवले आहे.
ह्या टाकीत पंप आणि इंपेलर बुडवून ठेवण्यासाठी पुरेसे पाणी भरले असते.
वॉटर ट्रे ( Water Try)
वॉटर ट्रे कूलर बॉडीच्या शीर्षस्थानी असते. वॉटर ट्रे जी.आय. पासून बनवलेली असते किंवा प्लास्टिकच्या कुलरमध्ये प्लास्टिकची बनलेली असते. या वॉटर ट्रेमध्ये, पुढचा भाग सोडून, उर्वरित तीन भागांमध्ये पाणी टिपण्यासाठी लहान छिद्रे बनवली जातात.
वॉटर ट्रेमध्ये मध्यभागी एक मोठे छिद्र असते, ज्याला रबर पाईप जोडलेला असतो, ज्यामध्ये वॉटर पंपच्या आउटलेटमधून जोडलेला असतो. पाण्याच्या पंपातून येणारे पाणी पाईपद्वारे या वॉटर ट्रे मध्ये येते.
तिथून पाणी छोट्या छिद्रांमधून टपकते आणि कूलरच्या बाजूच्या कव्हरला जोडलेल्या लाकडाच्या लोकरवर (Wood Wool) एकसारखे पडते. आणखी एक पाईप वॉटर ट्रेला जोडलेला आहे, जो पाण्याच्या टाकीमध्ये सोडला जातो.
जेव्हा पाण्याच्या ट्रेमध्ये जास्त पाणी जमा होते, तेव्हा ते जादा पाणी या पाईपद्वारे पाण्याच्या टाकीमध्ये परत जाते. या पाईपला ओव्हरफ्लो पाईप असे म्हणतात.
जलवाहिनी ( Water Channel)
पाण्याच्या वाहिनीचे काम वॉटर ट्रे सारखेच आहे. पाण्याच्या वाहिन्या जी आय शीट किंवा प्लास्टिकच्या बनलेल्या असतात. त्यावर ‘व्ही’ आकाराचे कट केले जातात. ही वाहिनी लाकडी लोकरच्या ( Wood wool) वरच्या बाजूला कूलर बॉडीच्या वरच्या बाजूस लावलेली आहे.
या जलवाहिनीमध्ये पाईपद्वारे पाणी येते. तिथून पाणी लाकडाच्या लोकरवर V- आकाराच्या कटद्वारे एकसारखे पडते. लाकडी लोकर ओले होते आणि थंड होते.
वूड वुल (Wood Wool)
कूलर बॉडीचे तीन बाजूचे आवरण लाकडाच्या लोकराने (Wood Wool) झाकलेले असते. हे सुवासिक लाकडाचे लोकर एका विशिष्ट प्रकारच्या झाडाच्या झाडाच्या सालपासून बनवले जाते. यामध्ये एक विशेष प्रकारचा गवत देखील वापरला जातो.
लाकडी लोकर जास्त आर्द्रता साठवतात. पाण्याच्या ट्रेमधून किंवा पाण्याच्या वाहिनीवरून येणारे पाणी या लाकडाच्या लोकरवर एकसारखे पडते. लाकडी लोकर ओले झाल्यावर थंड होते.
कूलर बॉडीच्या बाहेरून येणारी गरम हवा जेव्हा या लाकडाच्या लोकरातून कूलर बॉडी मध्ये प्रवेश करते. मग ही हवा थंड होते. अशा प्रकारे लाकडाच्या लोकरच्या मदतीने गरम हवा थंड होते.
साइड कव्हर
रूम कूलरच्या बॉडीला तीन बाजूंनी साइड कव्हर्स बसवले असतात. आजकाल हे कव्हर फायबरचे बनलेले आढळतात. कूलरच्या साईड कव्हरवर झारोके बनविलेले असतात. त्यामधून हवा कूलरच्या आत जाऊ शकेल.
स्विचेस (स्वीचेस)
कूलरची फॅन मोटर आणि पंप मोटर सुरू करणे किंवा थांबवणे. आणि कूलरचा वेग नियंत्रित करण्यासाठी, कूलरच्या वरच्या बाजूला स्विच बसवले जातात.
ज्यांचे कनेक्शन खालील सर्किट आकृतीमध्ये दाखवल्याप्रमाणे आहेत.
रूम कूलरचे प्रकार
- एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलर
- विंडो टाईप रूम कूलर
- ब्लोअर टाईप रूम कूलर
एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलर
या प्रकारच्या रूम कूलरची रचना आकृतीमध्ये दर्शविली आहे. या प्रकारच्या कूलर्सची फॅन मोटर आणि पंप मोटर दोन स्वतंत्र मोटर्स असतात. कूलर बॉडीच्या वरच्या भागात फॅन ब्लेडच्या आकारात गोलाकार किंवा चौरस छिद्र असते. जेथून थंड हवा बाहेर येते. त्या छिद्राच्या आत फॅन मोटर असते. कूलर बॉडीच्या खालच्या भागात पाण्याची टाकी असते. त्या पाण्याच्या टाकीमध्ये इलेक्ट्रिक वॉटर पंप बसवला असतो. बॉडीच्या वरच्या भागात वॉटर ट्रे आणि त्या ट्रेवर झाकण असते.
एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलर कसे कार्य करते?
जेव्हा या प्रकारच्या रूम कुलरच्या फॅन मोटर आणि पंप मोटरला विद्युत पुरवठा केला जातो, तेव्हा वॉटर पंपच्या मदतीने पाण्याच्या टाकीतील पाणी वॉटर ट्रेमध्ये आणले जाते.
वॉटर ट्रेमधून पाणी लाकडाच्या लोकरवर पडते. लाकडी लोकर ओले असल्याने बाहेरून येणारी गरम हवा थंड करते. ही थंड हवा पंख्याद्वारे कूलरच्या बाहेर फेकली जाते.
एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलरमध्ये अनेक ठिकाणी वॉटर ट्रेऐवजी वॉटर चॅनेलचा वापर केला जातो. वॉटर ट्रेप्रमाणे पाणी जलवाहिनीमध्ये आणले जाते. आणि तिथून लाकडाच्या लोकरवर पाणी सोडले जाते.
रूम कूलरमधून थंड हवा खोलीत जिथे जिथे फिन्स एअर डायव्हर्टर वापरून वितरीत केली जाते.
अशा प्रकारे एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलर काम करते.
विंडो टाईप रूम कूलर (Window Type Room Cooler- In Marathi)
या प्रकारच्या रूम कूलरमध्ये पंख्याची मोटर उभी बसवली जाते. या मोटरच्या खालच्या शाफ्टवर एक यांत्रिक वॉटर पंप बसवला असतो. या पाण्याच्या पंपाला एक आउटलेट पाईप जोडून त्याद्वारे पाण्याच्या टाकीतील पाणी वॉटर ट्रे किंवा जलवाहिनीवर आणले जाते.
पंख्यासमोर एक गोलाकार एअर डायव्हर्टर बसवले असते. जेव्हा फॅन मोटरला विद्युत पुरवठा दिला जातो, तेव्हा पंपाच्या मोटरसह वॉटर पंप मोटर सुद्धा फिरते. ज्यामुळे पाण्याच्या पंपचा इंपेलर फिरतो आणि पाण्याच्या टाकीचे पाणी पी व्ही सी पाईपद्वारे वॉटर ट्रेपर्यंत पोहोचते.
ट्रेमधून तो वुड वूलवर पडतो. जेव्हा रूम कूलरच्या बाहेरची हवा लाकडाच्या लोकरच्या संपर्कात येते तेव्हा ती गरम हवा थंड होते. त्याचवेळी पंखाही फिरत असतो.
पंख्याद्वारे ती थंड हवा हवेच्या नलिकापर्यंत पोहोचते. वाहिनीच्या आत असलेली थंड हवा गोलाकार एअर डायव्हर्टरच्या मदतीने खोलीत पसरते. अश्या प्रकारे विंडो टाईप रूम कुलर काम करतो.
ब्लोअर टाईप रूम कुलर (Blower Type Room Cooler – In Marathi)
या प्रकारच्या रूम कूलरची रचना आकृतीमध्ये दाखवली असते. या रूम कूलरमध्ये मोटर शाफ्टच्या दोन्ही बाजूंना सेंट्रीफ्यूगल ब्लोअर फॅन असतात. त्याची उर्वरित रचना आणि कार्यपद्धत एक्झॉस्ट टाईप रूम कूलर आणि विंडो टाईप रूम कूलर सारखीच असते.